राजाको शासन खतम भएपछि नेपालमा राष्ट्रपति शासन शुरु भएको पनि दशकौं भैसकेको छ। कार्यकारी अधिकारी सवै प्रधानमन्त्रीमा निहित भएतापनि देशको उच्च पदस्थ निकायको रुपमा राष्ट्रपतिलाई लिइने गरेको छ। हालसम्म नेपालमा दुईजना राष्ट्रपति भैसकेको छ । नेपालको पहिलो राष्ट्रपतिको इतिहास रच्ने कार्य डा.रामबरण यादववाट भएको छ ।
त्यस्तै, दुई कार्यकाल पूरा गरेर विदा हुन लागेकी राष्ट्रपति विद्या भण्डारी नेपालको पहिलो महिला राष्ट्रपति बनेर अर्को इतिहास रचेकी छन्। विद्या भण्डारीको विदावारी पछि रिक्त हुन आउने राष्ट्रपतिमा अव को राष्ट्रपति बन्ने भन्ने खुल्दुली भएकै कुरा हो। महिनौदेखि शुरुभएको यो खुल्दुलीको अन्त्य भएको छैन् ।
राष्ट्रपतिको दौडको सर्गर्मी शुरु भएतापनि यसको निर्णयको टुंगो लागेको छैन् । सर्वसाधारण यसपल्ट राजनीतिक होइन, गैरराजनीतिक बर्गको राष्ट्रपति हुनुपर्दछ भनिरहेको अवस्थामा नेपाली कांग्रेस, नेकपा एमाले तथा माओवादी लगायतका पार्टीका नेतृत्व पंक्ती भने, आ–आफ्ना पार्टीका नेता राष्ट्रपति बनाउने होडमा छन् ।
कसले बाजी मार्ने हो ? त्यो यो माघको अन्तिम हप्ता नै थाहा हुनेछ । संविधानको धारा ६४ मा नेपालको राष्ट्रपति कस्तो व्यक्ति हुनसक्छ भन्ने योग्यता तोकिएको छ । उक्त धाराअनुसार सङ्घीय संसद्को सदस्य हुन योग्य भएको व्यक्ति राष्ट्रपति हुनसक्छ । राष्ट्रपति हुनका लागि पैँतालिस वर्ष उमेर पूरा भएको नेपाली नागरिक हुनुपर्छ । कुनै कानुनले अयोग्य ठहर नगरेको व्यक्ति मात्र नेपालको राष्ट्रपति हुनसक्छ ।
यद्यपि योग्यता पुगे पनि नेपालको संविधानअनुसार दुई पटक राष्ट्रपति भइसकेको व्यक्ति तेस्रो पटक राष्ट्रपतिको उम्मेदवार बन्न पाउँदैन । उपराष्ट्रपतिका हकमा पनि सोही योग्यता लागु हुने संविधानको धारा ६९ मा व्यवस्था छ । संविधानको धारा ७० ले चाहिँ राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपति फरकफरक लिङ्ग वा समुदायको हुने व्यवस्था गरेको छ ।
त्यसको अर्थ महिला राष्ट्रपति भए पुरुष उपराष्ट्रपति वा पुरुष राष्ट्रपति भए महिला उपराष्ट्रपति हुनुपर्छ। समुदायका हकमा नेपालको जातीय समुदाय अनुसार फरकफरक समूहको हुनुपर्छ । त्यस्ता समुदायलाई राष्ट्रपति तथा उपराष्ट्रपति निर्वाचनसम्बन्धी कानुनले समुदायका रूपमा दलित, आदिवासी जनजाति, खसआर्य, मधेसी, थारू वा मुस्लिम समुदाय रहेको व्याख्या गरेको छ ।
नेपालको संविधानको धारा २८९ ले राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपतिसहित सङ्घीय र प्रदेशतर्फका उच्च पदहरूमा वंशजका आधारमा नेपालको नागरिकता पाएका व्यक्ति मात्र हुन पाउने व्यवस्था गरेको छ ।
राष्ट्रपति हुनका लागि कुनै गाउँपालिका वा नगरपालिकाको अन्तिम मतदाता नामावलीमा नाम समावेश भएको र कुनै लाभको पदमा नरहेको हुनुपर्ने व्यवस्था पनि छ । लाभको पद भन्नाले निर्वाचन वा मनोनयनद्वारा पूर्ति गरिने राजनीतिक पद बाहेक सरकारी कोषबाट पारिश्रमिक वा आर्थिक सुविधा पाउने पदलाई मानिएको छ ।
नेपालको संविधान अनुसार, असल राष्ट्रपति को हुने भन्ने खुल्दुली भएजस्तै असल राष्ट्रपति पाउने अपेक्षा छ ।
